Uvod + -
S korijenima u 1884. godini, „Zetski dom“ je najstariji crnogorski državni teatar i institucija kulture u Crnoj Gori. Tokom brojnih epoha, sve do danas, pozorište je ostalo jedan od najznamenitijih biljega crnogorske kulture i umjetnosti, ali i njen naročito dragocjen predstavnik van naših granica.
Brojni su događaji i ljudi koji su obilježili dugovječan život našeg pozorišta. Izuzev pozorišnih predstava, pod krovom „Zetskog doma“ organizovane su i izvođene vokalne i instrumentalne muzičke priredbe, koncerti, besjede, proslave, zabave sa igrankama, škole plesa, izložbe, sportske i društvene manifestacije, bioskopske projekcije i brojni drugi događaji.
Pamteći i cijeneći značaj svih programa i ljudi, zbog kojih je istorijat našeg teatra naročito dragocjen, u nastavku donosimo priču o Kraljevskom pozorištu „Zetski dom“ po epohama, od kojih je svaka bila jednako bitna za razvoj i renome naše institucije.
Informacije prezentirane u istorijatu dio su sveobuhvatnih i obimnih istraživanja Ratka Đurovića, Luke Milunovića, Velimira Vujačića i Ljiljane Milunović, od kojih je većina predstavljena u izdanjima Kraljevskog pozorišta “Zetski dom” proteklih godina.
Njihov rad i posvećenost rezultirali su nemjerljivim doprinosom crnogorskoj teatrologiji i kulturi, na čemu im Kraljevsko pozorište “Zetski dom” i ovim putem zahvaljuje.
Počeci pozorišta i graditeljski poduhvat (1884-1900) + -
Korijeni pozorišnih formi na Cetinju, tadašnjem centru Crne Gore, sežu do sredine XIX vijeka, kada je u Biljardi – u formi čitajućih proba – održana prva podjela uloga iz „Gorskog vijenca“, u kojoj je najvjerovatnije učestvovao i sam Petar II Petrović Njegoš. U današnjoj postavci Njegoševog muzeja u Biljardi, jedan od eksponata upravo je i komad hartije sa ulogama.
Uprkos borbama i ratovima tokom narednih dekada, istoriografija donosi niz zapisa o pozorišnoj djelatnosti na Cetinju – 1864. godine odigrana je jednočinka „Kap otrova“, godinu kasnije gostovao je Marin Stijepić sa pet dobrovoljnih kazalištaraca, da bi kulturni život naročito bio podstaknut osnivanjem Cetinjske čitaonice (1868). Besjede, komadi „Kir Janja“, „Šaran“ i gostovanja niza glumačkih družina obilježili su sedamdesete godine XIX stoljeća.
Uz Biljardu, dramske i slične forme izvođene su i kod dvora, u „Lokandi“, zgradi Djevojačkog instituta i bolnice “Danilo I“.
Popularizacija igranih formi, ali i pregnuća brojnih grupa i pojedinaca, učinili su da se na Cetinju krajem 1883. godine prvi put javi ogranizovana grupa, ujedinjena u Dobrovoljno pozorišno društvo koje je prvobitno djelovalo pri Cetinjskoj čitaonici. Već drugog januara 1884. godine, uslijedilo je izvođenje komada „Balkanska carica“, po svježe napisanoj drami u stihu knjaza Nikole, u režiji Jovana Pavlovića. Predstava je izvedena u još nedovršenoj kući vojvode Maša Vrbice (docnije Tursko poslanstvo), a kako navodi tadašnja periodika, pratili su je brojni građani Cetinja – njih 200 u samom gledalištu, a mnogi i van same zgrade, uprkos velikoj hladnoći i snijegu.
Izuzev toga, 1884. godina naročito je važna i zbog inicijative o podizanju „Zetskog doma“. Ideja Društva o zidanju naročite kuće u kojoj će biti mjesta za pozorište, biblioteku i muzej, prvi put predstavljena je u apelu Glavnog odbora Cetinjske čitaonice o prikupljanju pomoći za izgradnju „Zetskog doma“. Kako će biti objavljeno u jednom od sljedećih apela u „Glasu Crnogorca“, „Zetski dom ne može i ne smije biti svojina nikakvog privatnog društva, nego cijelog crnogorskog naroda, za to je pravo da ga narod i podigne“. Već te godine, uz članove kraljevske porodice i državne organizacije, narod sa Cetinja i okolnih sela, iz Podgorice, Nikšića i svih drugih crnogorskih gradova, sve do Skadra, Novog Sada, Sremskih Karlovaca, Splita, Zagreba i Beča, poslao je brojne novčane priloge, pa je gradnja objekta mogla da počne. Kamen temeljac položen je prvog maja 1884. godine, uz veliku svečanost, a pod pokroviteljstvom vojvode Mirka Petrovića.
Projekat zgrade „Zetskog doma“ izradio je arhitekta Josip Slade Šilović, a radovima su neposredno rukovodili Toša Gojković i Jovo Terzović. Slade i Terzović ujedno će biti odlikovani i Ordenom za nezavisnost Crne Gore – Danilo I.
Tokom naredne četiri godine, uz podršku i često prisustvo predstavama samog kralja Nikole i članova kraljevske porodice, pozorišni život na Cetinju bivao je sve aktivniji, a Dobrovoljno pozorišno društvo će, povodom svečanog dočeka 1885. godine, prvi put gostovati i u Podgorici.
Iako nezavršena, zgrada „Zetskog doma“ počela je da služi namjeni 1888. godine, kada je u nju useljena Cetinjska čitaonica. Najzad, petog decembra, u zdanju koje će vremenom postati jedan od ključnih simbola teatarske djelatnosti u Crnoj Gori, izvedena je prva predstava. U još nedovršenoj dvorani, na programu je bila „Balkanska carica“, uz nešto drugačije protagoniste – bili su među njima tadašnji profesori, knjažev ađutant, general, vojvode, serdari, vojskovođe, činovnici ministarstva, književnici, ali i značajniji privrednici i trgovci. Osim što će pomenuto izvođenje ostati upamćeno kao prvi komad u „Zetskom domu“, istovremeno je za nju vezano i štampanje prvog pozorišnog plakata nekog domaćeg ansambla.
Uporedo sa tim, objavljena su i Pravila Društva „Zetskog doma“. Dokument, koji je imao 52 člana, podrobnije je definisao detalje koji su se ticali Skupštine i Uprave, ciljeva djelovanja, sastava i sredstava Društva.
Sljedeće godine proteći će u znaku sve većeg broja gostovanja u „Zetskom domu“, ali i bez naročitog uspjeha u namjeri da cetinjsko pozorište dobije svoj glumački ansambl. Uprkos tome, na pozornici će i dalje biti izvođeni raznorodni komadi u realizaciji Društva Cetinjske čitaonice, katkad i uz učešće učenika cetinjskih obrazovnih ustanova, da bi 1894. bilo uspostavljeno i Društvo „Gorski vijenac“, koje je djelovalo pod pokroviteljstvom vojvode Mirka.
Uporedo sa tim, gradnja objekta i dalje je trajala. U odmakloj fazi radova, datira i pisani Ugovor o uređenju enterijera „Zetskog doma“ (1895), koji je, u ime uprave „Zetskog doma“ potpisao profesor Pavle Popović sa poduzimačima posla Domenikom Mamolom i Karlom Savinom. Zbog radova na enterijeru tokom znatnog dijela 1896. godine u „Zetskom domu“, uostalom, nijesu ni održavani bilo kakvi programi.
Čitavih 12 godina od polaganja kamena temeljca, gradnja „Zetskog doma“ – u koju je ukupno uloženo više od 60 hiljada fiorina – u cjelosti je završena. Tako je 26. oktobra 1896. godine upriličeno svečano otvaranje pozorišta, a za tu je prigodu izvedena premijera komada „Knjaz Arvanit“, za koji je, godinu ranije, tekst napisao knjaz Nikola I Petrović. Uz diletantsku grupu koja je, u nedostatku profesionalnog ansambla, tumačila uloge u pomenutoj predstavi, na svečanosti je nastupila Vojna muzika.
Svršetak gradnje „Zetskog doma“ bio je i konačni uspjeh velike akcije prikupljanja dobrovoljnih priloga, u kojoj je učestvovao narod iz svih krajeva Crne Gore, ali i brojni donatori van granica Crne Gore. Bio je to primjer velike solidarnosti i dobročinstva, a „Zetski dom“ time je postao „svojina cijele Crne Gore i svijeh Crnogoraca, ne samo današnjih nego i svijeh koji će poslije nas doći“ (Jovan Pavlović, predsjednik Cetinjske čitaonice). Time je „Zetski dom“ od samog početka gradnje, a kako će ostati i tokom cjelokupnog njegovog egzistiranja, značajem i funkcijom uveliko prevazilazio ono što se podrazumijeva pod pojmom teatra.
Od 1896. godine, u zvaničnoj je upotrebi naziv Knjaževsko crnogorsko pozorište, koje će – uz moderno zdanje – od tada imati i redovno biranog upravnika. Domaće predstave, gostovanja i koncerti postali su sastavni dio repertoara u „Zetskom domu“, ali ambicija o formiranju stalne pozorišne trupe biće ostvarena tek u stoljeću koje je uslijedilo.
Uspostavljanje i rad stalnog pozorišta (1900-1912) + -
Početak novog stoljeća protekao je uz nešto skromnije pozorišne aktivnosti u „Zetskom domu“, koji će, po proglašenju Ustava za Knjaževinu Crnu Goru (1906), postati i domaćin sjednica Crnogorske narodne skupštine. Upravo u državnom parlamentu, 1908. godine potegnuće se i pitanje osnivanja stalnog pozorišta, a u isto doba, izrađen je i Projekat osnivanja stalnoga pozorišta u Crnoj Gori. Smatra se kako je autor dokumenta, ispisanog na osam tabaka, bio Branislav Nušić (Nušićev memorandum).
Konačno, 1909. godine, počeće pripreme za realizaciju ideje koja će predstavljati poseban iskorak – ne samo za „Zetski dom“ i Cetinje, već i za pozorišnu djelatnost u Crnoj Gori. Iste godine, Cetinjsko radničko društvo angažovalo je za potrebe Diletantskog odsjeka profesionalne glumce Maša i Kaću Petrović. Da će profesionalni državni teatar uistinu zaživjeti, postalo je jasno i po predstavljanju državnog Budžeta za 1910. godinu, u kojem je iznos od šest hiljada perpera bio predviđen za njegovo osnivanje i rad.
Već u februaru 1910. godine, Knjaževsko crnogorsko narodno pozorište „Zetski dom“ za privremenog upravnika dobiće Jovana Hajdukovića, a za reditelja Maša Petrovića. Institucijom je upravljao Književni odbor pozorišta. Zbog nesuglasica, Hajdukovića će već sljedećeg mjeseca na mjestu upravnika pozorišta zamijeniti profesor Milo Kovačević, nakon čega su uslijedile opsežne pripreme za prvu pozorišnu sezonu. Uređenje zdanja povjereno je italijanskim inženjerima i preduzimačima, a obavljena je i elektrifikacija „Zetskog doma“. Pravosnažan je postao i prvi Statut Knjaževsnoga crnogorskog narodnog pozorišta sa 36 članova.
Svečanost povodom početka rada Knjaževskog crnogorskog narodnog pozorišta upriličena je 16. maja 1910. godine, gotovo cjelodnevnim programom. Matine, tokom kojeg je posebno napisan prolog deklamovala Kaća Petrović, protekao je i uz prigodnu besjedu knjaza Nikole, da bi u večernjim satima bila prikazana predstava „Balkanska carica“. Otvaranje profesionalnog pozorišta na Cetinju pozdravile su teatarske ustanove iz Zagreba, Beograda, Praga i Ljubljane, ali i brojne organizacije i značajne ličnosti izvan Crne Gore. Dok su predstave na Cetinju tokom uvodnog perioda igrane dva puta sedmično, u ljeto 1910. godine uslijedila je i prva turneja u Podgorici, Nikšiću, Baru i Ulcinju.
Pripremajući se za prvu pozorišnu sezonu, uz bračni par Petrović, potpisani su profesionalni ugovori i sa glumcima Darom Miletić, Milutinom Stevanovićem, Olgom Moguš, Bogićem Vojvodićem, Milanom Rupčićem, Milanom Katinskim, Milkom i Rudolfom Dirom, uz angažman niza honorarnih glumaca, među kojima su bili Ljubomir Tamindžić, Đoko Beg, Blažo Bratičević i drugi. Osim toga, na platnom spisku „Zetskog doma“ uskoro će se naći i pazitelj kuće, pozorišni poslužitelj, prodavač biljeta, sufler, rekviziter i njegov pomoćnik, električni pazitelj, pazitelj biljeta i raznosač plakata. Slijedeći promjene na državnom nivou, ustanova će biti preimenovana u Kraljevsko crnogorsko narodno pozorište.
Prva pozorišna sezona (1910/11) bila je sadržajna, a tokom nje je, u razdoblju od avgusta 1910. do jula 1911, odigrano više od 115 predstava. S početka 1911. godine, kao reditelj komada pojavljuje se i Milutin Stevanović. Sa druge strane, od proljeća 1911, Milo Kovačević više nije bio upravnik „Zetskog doma“ – na tom ga je mjestu privremeno zamijenio Dušan Vuksan, potom i Kosta Kostić – da bi u junu tu dužnost, uz pisano obavještenje, primio Pero Bogdanović. Izmjena je bilo i u glumačkom kadru, pa su, naspram više otkaza, angažovani glumački parovi Hajdušković, Micić i Vučićević, pri čemu će Ljubomir Micić, Nikola Hajdušković i Ilija Vučićević biti angažovani i kao reditelji. Tokom 1910. godine, na Cetinju je zapaženo proteklo gostovanje Kraljevskog hrvatskog zemaljskog kazališta iz Zagreba, dok je ansambl Kraljevskog crnogorskog narodnog pozorišta u ljeto 1911. upriličio sedam predstava u Nikšiću.
Druga pozorišna sezona (1911/12.) počela je sredinom oktobra. Tokom šest mjeseci, prema dostupnim podacima, u Kraljevskom crnogorskom narodnom pozorištu odigrano je više od 60 predstava. Nakon toga, ansambl je boravio na turneji u Podgorici i Nikšiću, gdje su upriličili ukupno 21 komad.
Pripreme za treću sezonu u „Zetskom domu“ naprasno su prekinute na jesen 1912. godine, usljed početka ratnih zbivanja. Dva balkanska i jedan svjetski rat usloviće obustavu rada „Zetskog doma“ na duži period. Zdanje pozorišta će 1916. godine pretrpjeti ozbiljna oštećenja u požaru, te će pozorišni komadi na pozornici cetinjskog teatra opet zaživjeti tek u četvrtoj deceniji XX vijeka.
Od obnove do kraja rata (1931-1944) + -
Tri rata u kojima je Crna Gora učestvovala tokom druge dekade XX vijeka, učinila su da pozorišni život na Cetinju zamre, pri čemu je tokom jednog perioda zdanje „Zetskog doma“ služilo i za smještaj ranjenika. Nakon Prvog svjetskog rata, Kraljevina Crna Gora je nestala – a njenu je sudbinu doživio i nacionalni teatar, čija je zgrada, pritom, bila i urušena tokom ratnih dešavanja.
Velike društvene podjele reflektovale su se i na pokušaje obnove pozorišnih aktivnosti. Jagoš Jovanović tako će u radu „Razvitak pozorišne umjetnosti u Crnoj Gori“ napisati i kako je „1920. godine jedna grupa cetinjskih zelenaša pokušala da obnovi rad cetinjskog pozorišta, ali je u tome onemogućena od bjelaša“. U istom tekstu navedeno je i kako „nova vlast nije imala nikakvog autoriteta, njene odluke i rješenja malo su poštovani i izvršavani čak i od onih koji su je stvarali, pa je razumljivo da se u takvim uslovima nije moglo ništa učiniti ni na razvijanju kulturnog života“.
Ipak, 1922. godine, grupa entuzijasta – među kojima i više glumaca nekadašnjeg Kraljevskoga crnogorskog narodnog pozorišta – pokrenuće Cetinjsko pozorišno društvo. Aktivnosti nove organizacije naišle su na zapaženu pažnju građana, a pritom su predstavljale i snažan pritisak na vlasti da osnuju profesionalni državni teatar.
Pripreme za obnovu „Zetskog doma“, međutim, trajale su predugo, a ništa dinamičnije nijesu bile ni aktivnosti na obnovi profesionalnog pozorišta. Stoga, tek 1931. godine, objavom Pravilnika pozorišta Zetske banovine, biće ozvaničen nastavak teatarske aktivnosti. Za upravnika je imenovan iskusni reditelj i pozorišni organizator Mihailo Marković, a gotovo istovremeno okončana je i popravka zgrade „Zetskog doma“. No, tokom rekonstrukcije, gotovo da nije vođeno računa o originalnoj strukturi objekta – i eksterijer i enterijer u potpunosti su promijenjeni. Prednja je fasada dobila sasvim drugačiji izgled, a prepoznatljiva tri luka na ulazu su nestala. Slično je bilo i u samoj Sali – umjesto oslikane, sala je dobila betonsku kasetnu tavanicu, nije bilo ni carske lože, a smanjeni su i gabariti pozornice. Umjesto islikane zavjese kakva je ranije postojala, binu u pozorištu zatvarala je jednobojna draperija.
Obnovljeno pozorište na Cetinju zvanično je otvoreno šestog septembra 1931. godine, izvođenjem tri dramska segmenta u režiji Jovana Geca – „Gorski vijenac“, „Smrt majke Jugovića“ i „Hasanaginica“. Četiri dana kasnije, počeće i pozorišna sezona 1931/32, i to komadom „Revizor“, čiji je reditelj bio Mihailo Marković. Tokom sezone koja je trajala do maja 1932. godine, Narodno pozorište Zetske banovine na matičnoj sceni priredilo je 68 izvođenja. Uz to, realizovane su i dvije turneje. Tokom prve, krajem 1931. godine, ansambl cetinjskog teatra nastupio je u Dubrovniku, Kotoru i Herceg Novom. Od maja do jula, uslijedila su gostovanja u Nikšiću, Kolašinu, Andrijevici, Beranama, Bijelom Polju, Mitrovici, Prijepolju i, u povratku, u Podgorici.
Sljedeću sezonu, pozorište će dočekati sa 34 člana u umjetničkom i tehničkom ansamblu, odnosno 11 manje u odnosu na prethodni ciklus. Na početku, 25. septembra, upriličena je premijera komada „Maksim Crnojević“, u režiji Vasa Kostića, a do kraja sezone na pozornici „Zetskog doma“ biće odigrano još 67 predstava, mahom u režiji Miloša Rajčevića. Prva od dvije turneje u sezoni 1932/33. upriličena je u novembru i decembru, u Dubrovniku, Kotoru, Risnu, Herceg Novom, Tivtu i Trebinju. Tokom druge, organizovane od maja do jula, ansambl pozorišta nastupio je u Podgorici, Danilovgradu, Nikšiću, Kotoru, Tivtu, Herceg Novom, Risnu i Trebinju.
Naredne dvije godine donijele su novo zatišje u radu „Zetskog doma“ – gotovo svi članovi ansambla razišli su se i otišli u druge pozorišne kuće, da bi obnova uslijedila 1935. godine, kada je za upravnika pozorišta postavljen Jovan Gec. Tako je u septembru počela pozorišna sezona 1935/36, tokom koje je samo na Cetinju izvedeno gotovo 80 predstava. Sa druge strane, upriličene su i dvije turneje – krajem 1935. godine, članovi ansambla nastupali su na pozornicama u Tivtu, Dubrovniku, Risnu, Kotoru, Herceg Novom i Trebinju, da bi od maja uslijedila i gostovanja u kontinentalnom dijelu Zetske banovine.
Sezonu 1936/37, tokom koje je upriličena 21 premijera, uz dvije nove turneje, obilježiće odlazak Jovana Geca sa mjesta upravnika, čije će mjesto nedugo zatim zauzeti Vitomir Bogić. Sa 24 angažovana lica u umjetničkom, te 11 u tehničkom dijelu ansambla, pozorište je sljedeće sezone priredilo 17 premijera, uz već ustaljene turneje krajem godine i tokom proljeća.
O aktivnostima „Zetskog doma“ u tom razdoblju, vjerno svjedoči i podatak kako je u sezoni 1938/39. na turnejama odigrano gotovo dvostruko više komada nego na matičnoj sceni, ali i da je u oktobru 1939. sa radom počelo Dječje pozorište.
Tako je bilo sve do završnice sezone 1940/41, kada će ratna zbivanja drastično uticati i na rad pozorišta. Uprkos tome, tokom ljeta 1941. godine, okupacione vlasti su – u cilju stvaranja što povoljnijeg utiska u javnosti – zauzele stav kako pozorište mora nastaviti sa radom. Otud je već u septembru počela sezona 1941/42, koja je, uz vanrednu atmosferu i prilično skroman kvalitet, protekla u znaku desetak komada. Istovremeno, mnogi dotadašnji članovi umjetničkog i tehničkog dijela ansambla priključili su se partizanima. Među njima je bio Špiro Mugoša, koji je poginuo 1943. godine, ali i Dušan Popović, koji će i u ratnim vremenima raditi na stvaranju dramske grupe koja je nastupala na oslobođenim teritorijama u Crnoj Gori.
Zapažena produkcija u poslijeratnom periodu (1944-1955) + -
Na izmaku Drugog svjetskog rata, u Crnoj Gori brzo je obnovljena pozorišna djelatnost. Ta konstatacija naročito stoji kada je riječ o Cetinju, gdje je „Zetski dom“ počeo sa radom svega nekoliko dana po oslobođenju (13. novembra 1944).
Ta je strategija osmišljena još početkom 1944. godine, kada je na sjednici ZAVNO u Kolašinu formirana Umjetnička grupa na čelu sa Dušanom Popovićem. Bila je to svojevrsna preteča Crnogorskog narodnog pozorišta, koje će, kao državna institucija, djelovati na Cetinju od novembra te godine. Istog mjeseca, novoformirani ansambl odigrao je prvi komad u „Zetskom domu“. Bila je to predstava „Vukac Paštrović“, dramatizacija teksta Stjepana Mitrova Ljubiše iza koje je stajao Vladimir Tmuša, a koju je režirao Miloš Jeknić.
Od novembra 1944. do marta 1945, u „Zetskom domu“ na programu je bilo 12 predstava, no, jednako važna bile su prve poslijeratne turneje cetinjskog pozorišta – nerijetko i nadomak ratnih operacija, koje su i dalje bile u toku. Najprije, u februaru i martu, 25 predstava odigrano je u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, a prisustvovalo im je ukupno 19 hiljada posjetilaca. April je obilježila turneja u Albaniji. Ukupno 11 predstava upriličeno je u Tirani, Elbasanu, Skadru, Korči i Podgradecu.
U prvoj polovini 1945. godine, za upravnika Pozorišta postavljen je Vladimir Dudo Špilar, a kolektiv je imao 31 člana, da bi do sljedeće godine taj broj bio gotovo udvostručen.
Važno je pomenuti i kako je sredinom 1945. godine na Cetinje došao i reditelj Vasilije Šćućkin, čiji je rad sa mladima uticao na činjenicu da je u „Zetskom domu“ od 1947. godine djelovalo i Pionirsko pozorište. Dodatno, 1950. godine, pri “Zetskom domu” biće utemeljen i Dramski studio.
Nakon uspješnih turneja, Narodno pozorište posvetilo se prvoj poslijeratnoj sezoni, koja je počela već 10. jula 1945, premijerom komada „Narodni poslanik“. Tokom sezone 1945/46, publika u „Zetskom domu“ ispratila je 51 izvođenje predstava Narodnog pozorišta, no, ansambl je jednako aktivan bio i u pogledu gostovanja. Tokom ljeta 1945, organizovana je velika turneja u devet crnogorskih gradova – uz 33 odigrana komada. Sljedeće godine, od marta do jula, cetinjski teatar je gotovo neprestano gostovao u Podgorici, Ulcinju, Baru, Petrovcu, Budvi, Kotoru, Risnu, Tivtu, Herceg Novom, Nikšiću, Šavniku, Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Andrijevici, Kolašinu, Dubrovniku, Lastovu i Prijepolju. Bila je to najduža dotadašnja turneja, tokom koje je upriličeno čak 111 izvođenja.
Sezonu 1946/47. Narodno pozorište dočekaće sa novim upravnikom Milutinom Plamencom, kojeg će uskoro naslijediti Danilo Lekić. Sa njim je na Cetinje došao i bivši reditelj Srpskog narodnog pozorišta Aleksandar Vereščagin, čije je prisustvo uticalo i na repertoar i na samu organizaciju. Tako je, tokom sezone, glumački ansambl podijeljen u dvije grupe – prva je davala predstave na matičnoj sceni u „Zetskom domu“, a druga je isključivo bila zadužena za turneje. Na Cetinju je tokom sezone odigrano 55 komada, a prvi put je glumački ansambl nastupao i u okolnim mjestima – poput Rijeke Crnojevića, Ljubotinja i Čeva, gdje je publika ispratila predstavu „Sumnjivo lice“. Sa druge strane, tokom turneja su odigrane 62 predstave, pri čemu je glumački ansambl često nastupao i pred učesnicima radnih akcija.
Sljedeća sezona (1947/48.) ostaće upamćena po svojevrsnom rekordu. Naime, od oktobra 1947. do jula 1948, ansambl Narodnog pozorišta odigrao je u „Zetskom domu“ i na turnejama imao je ukupno 202 izvođenja, kojima je prisustvovalo 75.222 gledalaca. Afirmaciji dramskih formi u Crnoj Gori od te sezone dodatno je počeo da doprinosi i Radio Titograd, na čijim su talasima profesionalni glumci izvodili radio drame. Uz to, 1947. godine u Crnoj Gori počinje da izlazi i list „Pozorište“, čije je trajanje bilo kratkog daha.
Otvorena premijerom komada „Duboki korijeni“ (reditelj: Dušan Popović), sezona 1948/49. protekla je uz 66 izvođenja u „Zetskom domu“ i uz 54 gostovanja. Tokom naredne sezone (1949/50), dato je 140 predstava, a naročito zapažena bila su gostovanja u Hrvatskoj – ansambl Narodnog pozorišta tamo je nastupio pred publikom u Splitu, Šibeniku, Zadru, Sinju, Kninu i Metkoviću. Pozorišna sezona 1950/51. protekla je uz sedam premijera i 118 izvođenja u „Zetskom domu“ i 11 drugih crnogorskih gradova.
Broj izvođenja u pozorišnoj sezoni 1951/52. bio je veći nego prethodne (128), pri čemu je upriličeno devet premijera. Naročito zapažen bio je komad „Gorski vijenac“, koji su, povodom obilježavanja stogodišnjice Njegoševe smrti, režirali Miro Kopač i Mirko Simić. Ansambl cetinjskog pozorišta upriličio je 146 predstava u sezoni 1952/53, uz 12 premijera, da bi sljedeće sezone njihov broj bio prilično manji (91 izvođenje, 10 premijera).
Ljeto 1954. godine proteći će u znaku obilježavanja 70 godina od utemeljenja Narodnog pozorišta. Tom prilikom, na cetinjskoj Ljetnjoj pozornici dva puta je, 14. i 15. jula, odigran komad „Šćepan Mali“ (tekst: Petar II Petrović Njegoš; Reditelj: Boško Bošković), a tokom obje večeri pratilo ga je oko hiljadu gledalaca.
Sjenku na proslavu, međutim, baciće transformacija pozorišne mreže u Crnoj Gori, koja je počela u aprilu 1954. godine. Izvršno vijeće NRCG tada je donijelo Rješenje o proglašenju Narodnog pozorišta u Cetinju za ustanovu sa samostalnim finansiranjem.
Dok je Narodno pozorište dalo 141 predstavu u sezoni 1954/55, uslijedio je i mnogo direktniji akt. Naime, 1955. godine, postalo je pravosnažno Rješenje o prestanku rada Narodnog pozorišta u Cetinju kao republičke ustanove sa samostalnim finansiranjem. Premda je cetinjski teatar formalno i dalje imao status profesionalnog, njegova je dalja sudbina time postala prilično jasna.
U životopisu “Zetskog doma”, 1955. godina vezuje se i za formiranje Pozorišta lutaka.
U periodu od 1944. do 1955, uz već pomenute Vladimira Špilara, Milutina Plamenca i Danila Lekića, upravnici cetinjskog Narodnog pozorišta još su bili Dušan Popović, Miroslav Dedić, Radonja Vešović, Junus Međedović i Savo Vukmanović.
Put ka amaterizmu i gašenju (1955-1976) + -
Pod upravom Petra Vujovića i reditelja Đorđa Vujovića, cetinjsko Narodno pozorište je, zbog odluka vlasti iz 1954. i 1955. godine, sa mnogo neizvjesnosti ušlo u sezonu 1955/56. Uprkos tome, prikazano je osam premijera, uz ukupno 71 predstavu. No, ovog puta, nakon dužeg vremenskog razdoblja, izostale su turneje – tek dvije predstave odigrane su u Danilovgradu, a po jedna na Njegušima i Čevu. Sljedeća je sezona (1956/57.) bila zapaženija, među 106 izvođenja bilo je devet premijera, pri čemu je upriličena i uspješna turneja na crnogorskom primorju. Iako je za pozorišnu sezonu 1957/58. pripremljeno 10 premijera, broj izvođenja bio je znatno skromniji (64), uz svega dva gostovanja, i to u Tivtu.
Godine 1957, došlo je do spajanja dotadašnjih odvojenih cjelina “Zetskog doma” – Pozorišta lutaka i Pionirskog pozorišta. Na taj je način nastalo cetinjsko Dječje pozorište, koje će sljedećih godina biti prepoznatljivo po brojnim dramskim i lutkarskim komadima.
Tokom 1958. godine, kao posljedica rješenja iz 1954. i 1955, Izvršno vijeće Crne Gore donijeće odluku o prenošenju prava osnivača za narodna pozorišta na narodne odbore opština. U skladu s tim, Narodni odbor Opštine Cetinje donio je 30. maja 1958. godine Odluku o osnivanju Narodnog pozorišta „Zetski dom“, u kojoj je, između ostalog, stajalo i da „Pozorište ima karakter amaterskog“. U praksi, kako će se ispostaviti, bio je to početak puta ka obustavi rada „Zetskog doma“, uprkos izuzetnom entuzijazmu s kraja pedesetih i početka šezdesetih godina.
Istrajavajući u namjeri da produkcija, uprkos okolnostima, ne ispašta, članovi „Zetskog doma“ su u sezoni 1958/59. odigrali 67 predstava, a sljedeće sezone 41. No, osim kvantiteta, sam repertoar postajao je sve oskudniji i u drugim pogledima.
Več u sezoni 1962/63, članovi „Zetskog doma“ u matičnoj dvorani odigrali su tek 13 predstava, a zdanje je u sve većoj mjeri služilo za izvođenje komada gostujućih pozorišta, ali i programa drugih umjetničkih organizacija sa Cetinja i šire. Od sezone 1963/64, publici na Cetinju, u Titogradu i Rijeci Crnojevića predstavljala se amaterska sekcija „Zetskog doma“, a od tada, aktivnosti sekcije postajale su sve rjeđe.
Tokom 1976. godine, poslije više transformacija, ali i novog požara u zgradi, „Zetski dom“ je i formalno prestao da postoji – postajući dio novoformiranog Centra za kulturu. Nakon razornog zemljotresa 1979. godine, usljed oštećenja, prestale su sve aktivnosti u samom zdanju „Zetskog doma“, čija će obnova uslijediti tek početkom devedesetih godina.
Novi život i treće stoljeće “Zetskog doma” (1992-) + -
Sanacija posljedica razornog zemljotresa iz 1979. godine, na Cetinju je tekla godinama, a u njenoj završnoj fazi, uslijedila je rekonstrukcija objekta „Zetskog doma“. Projekat je započet uz ambiciju da rad pozorišta bude obnovljen, što će se i dogoditi početkom devedesetih godina. Tokom 1991. godine, formiran je i šezdesetočlani Odbor za završetak radova i otvaranje „Zetskog doma“, kojim je predsjedavao tadašnji premijer Crne Gore Milo Đukanović, a u kojem su bili princ Nikola Petrović, reditelj Dušan Vukotić, slikari Miodrag Dado Đurić i Dimitrije Popović, muzičar Arsen Dedić, profesor Ratko Đurović, pisac Borislav Pekić, glumci Rade Šerbedžija, Žarko Laušević, Dragica Tomas i drugi.
Baš kao i u doba kada je građeno, sanacija zdanja potpomognuta je i prikupljanjem dobrovoljnih priloga, a okončana je 1992. godine. Obnovljena zgrada najstarijeg teatra, vrata je poklonicima umjetnosti otvorila 19. decembra te godine, kada je upriličen svečani program kolažnog tipa. Već u martu naredne godine, nakon višedecenijske pauze, u „Zetskom domu“ nastupila je jedna profesionalna teatarska grupa – bio je to „Atelje 212“.
Epoha tokom koje se događalo novo kulturno buđenje Cetinja, a koju istorija prepoznaje i po pokretanju Cetinjskog bijenala, izrodila je i ideju o obnovi sopstvene umjetničke produkcije „Zetskog doma“. U tom pogledu, jedan od najznačajnijih datuma bio je 10. februar 1994. godine, kada je premijerno odigran kultni komad „Princeza Ksenija od Crne Gore“, rediteljke Radmile Vojvodić. I premijeru i reprize predstave s fabulom uzetom iz prošlosti Crne Gore obilježilo je nezapamćeno interesovanje publike, tako da je Izgnanička tugovanka doma Petrovića u životopisu „Zetskog doma“ gotovo uz rame „Balkanskoj carici“ – od koje je sve i počelo.
Već 1995. godine, uslijedilo je osnivanje institucije Kraljevsko pozorište „Zetski dom“. Obnovljenom institucijom rukovodio je vršilac dužnosti Gojko Čelebić, a iz prvih godina njenog rada, najznačajniji događaj bilo je stoto izvođenje „Princeze Ksenije od Crne Gore“, koje je upriličeno 1998. godine.
Prva pozorišna sezona nakon šezdesetih godina u „Zetskom domu“, počela je 2002. godine. U to doba, vršilac dužnosti direktora bio je Slobodan Božović, a potom je za direktora imenovan Ljubomir Đurković. Prvi rezultati sopstvene produkcije uslijedili su u januaru 2003, kada je premijerno prikazan komad „Kralj Ibi“, u režiji Slobodana Milatovića. Potom su pripremljene i predstave „Kartoteka“, „Brza brzina“, „Final Countdown“, opera „Didona i Enej“, da bi tokom ljeta 2003. godine, u saradnji sa Švedskom kraljevskom muzičkom akademijom i Muzičkom akademijom sa Cetinja bio upriličen i Montenegro Music Festival.
Od tada do danas, Kraljevsko pozorište „Zetski dom“ stoji iza sve dinamičnijih i raznovrsnijih repertoara. Produkciji našeg teatra doprinosili su brojni renomirani domaći i inostrani reditelji i glumci, a naši su komadi igrani i nagrađivani u čitavom nizu evropskih država. Jednako je dragocjen i trud onih bez kojih Kraljevsko pozorište „Zetski dom“ danas ne bi bilo prepoznato kao jedna od vodećih institucija kulture u Crnoj Gori – a to su njegovi zaposleni.
Baš kao u XIX i XX vijeku, cetinjska publika i dalje je snažno upućena na teatar, pa izvođenja programa u dvorani „Zetskog doma“ protiču uz ispunjeno gledalište. Sa druge strane, izuzev turneja, naročito smo ponosni na domaće, regionalne i međunarodne koprodukcije.
Za novije vrijeme u poslovanju Kraljevskog pozorišta “Zetski dom” vezani su mandati direktora Slobodana Božovića, Vesne Miranović, Ilije Subotića i Luke Radovića, kao i umjetničkih direktorica Lidije Dedović i Stele Mišković. Osim brojnih produkcija i ostvarivanja visokih umjetničkih dometa, pozorište je u svojstvu partnera ili lidera obezbijedilo učešće u projektima sufinansiranim od strane Evropske unije: “Collective plays!” i ADNICH.
Zahvaljujući tome, proistekla je i plodonosna saradnja sa teatarskim kućama iz Hrvatske, Slovenije, Srbije i Italije.
Od 2015. godine, „Zetski dom“ realizuje Montenegrin International Theatre Festival – MIT, jedan od najznačajnijih u Crnoj Gori, koji, pažljivo promošljenom selekcijom i referentnim pratećim programima, doprinosi unapređenju kulture na lokalnom i nacionalnom nivou.
Još jedan od važnih momenata u novijoj istoriji dogodio se krajem 2020. godine, kada je Kraljevsko pozorište “Zetski dom” dobilo stalni glumački ansambl.
Nalik poslijeratnom periodu, naše pozorište prepoznato je i po realizaciji programa i projekata za djecu i mlade, od značaja za razvoj njihovih kulturnih potreba i navika, te učešće u kreiranju novih produkcija. Riječ je o obrazovno-kulturnim segmentima Studio Kraljevskog pozorišta i Dan umjetničkog obrazovanja.
Iz prošlosti, u kojoj su imena hiljada onih koji su sa pozornice i iza nje doprinosili našem teatru, crpimo motivaciju za budućnost, u kojoj će „Zetski dom“ ostati jedan od najznačajnijih stubova crnogorske kulture.
Arhiva
Komadi koji su na našoj pozornici igrani tokom tri različita stoljeća (1884-2021), od sada su dostupni u online arhivi Kraljevskog pozorišta “Zetski dom”.
Plakati
Plakati kojima su najavljivani programi, važan su dio istorijata našeg teatra. Njihova selekcija od sada je dostupna u elektronskoj arhivi.