– Kroz sjene prošlosti do katarze –

Koliko je samo simbolike bilo u ponovnom „uzdizanju“ Kraljevskog pozorišta „Zetski dom“ 11. februara 1994. godine, pozorišta koje je bilo zaboravljeno, prepušteno zubu vremena, samom sebi. Nakon skoro četiri decenije tišine, scena je oživjela „povratkom crnogorske kraljevske porodice Petrović iz egzila“, makar kroz priču, premijerom predstave „Princeza Ksenije od Crne Gore – Izgnanička tugovanka doma Petrovića“, rađene po tekstu i režiji Radmile Vojvodić u koprodukciji Kraljevskog pozorišta „Zetski dom“ i Republičkog centra za kulturu.
Direktor projekta je bio Branislav Źaga Mićunović.
Uloge su tumačili:
Mira Stupica – Princeza Ksenija u osamdesetoj godini
Varja Đukić – Princeza Ksenija u dobi od tridesetšest do četrdeset godina
Aleksandra Guberinić, Gorana Marković – Knjeginjica Ksenija
Miša Janketić – Kralj Nikola
Đurđija Cvetić – Kraljica Milena
Mladen Nelević – Prestolonasljednik Danilo
Žaklina Oštir – Princeza Vjera
Igor Filipović, Pavle Ilić – Knjažević Mirko
Gojko Baletić, Slobodan Marunović – Savo Vukmanović
Milo Miranović – Ilija Bjeloš
Branimir Popović – Pero Šoć
Slobodan Marunović, Marko Ajvaz, Srđan Grahovac – Major Kloz.

„Princeza Ksenija od Crne Gore“, bila je mnogo više od od predstave, i da bi je razumjeli potrebno je sagledati društveni kontekst vremena u kojem je nastala. Cetinje je tih godina bilo svijetla tačka, svetionik u mraku velikosrpske nacionalističke histerije, mjesto sa kojeg je krenuo suverenistički i antiratni pokret, a predstava je na svoj način, nesumnjivo dala dodatni zamah i nadu ideji o „novoj“ Crnoj Gori. Od samog početka, oko sebe je stvorila oreol magije, nestvarnog, suverzivnog, jer je kroz priču princeze Ksenije na jedan ubjedljiv način, ponuđen pogled na tešku istorijsku, nacionalnu i državnu traumu. Istovemeno je i ispunjavala misiju angažovanog pozorišta, koje osvješćuje, edukuje, oplemjenjuje, pokazujući da riječ i istina trebaju da se čuju ma koliko teško bilo.
Radmila Vojvodić, najavljujući premijeru u „Monitoru“ od 21. jauara 1994. godine, između ostalog, govori i atmosferi na Cetinju: “…To je više nego dirljivo. Puno njih nastoji da pomogne, čak i mladi ljudi sa kojima se družimo ovdje, slučajni sagovornici sa ulice ili iz kafane. Mislim da je dirljivo da će Zetski dom prvi put poslije 40 godina (možda to nije precizan podatak) imati predstavu na stalnom repertoaru i što će to biti baš ova predstava o princezi Kseniji”.
O samom radu na tekstu, koji je kroz iščitavanja arhivskih dokumenata, memoarske građe, trajao godinu dana, prepoznala je dva aspekta od kojih je došlo interesovanje za princezu Kseniju: „Postoje dva aspekta iz kojih može da se gleda. Jedan je onaj koji slijedi misao i neki kreativni izazov iz određene teme, teme egzila dinastije Petrović i 1918. kao godine prestanka postojanja jedne države, u ovom slučaju Crne Gore. Istoriografski i u kontekstu aktuelnog vremena iz kojeg pravim to istraživanje. Drugi je aspekt koji je više dramaturški, teatrološki prije svega, spisateljski koji pokušava da tu istoriografski korumpiranu istorijsku priču koju ja istraživanjem fakata istorijskih uspijevam da sklopim i razobličavam ujedno, u kojem odlučujem da posmatram stvar iz vizure žene koja se objektivno iz istorijskih fakata nameće sa određenim jasnim političkim stavom, akcijom, aktivnošću političkom, angažmanom u tim svim okolnostima i ujedno čija mi pozicija u jednom vremenu koje je dezorjentisano u svakom smislu, u smislu humanosti,s obzirom na rat koji se dešava na ovim prostorima,s obzirom na taj velikosrpski atak koji se takođe politički dešava u Crnoj Gori, s obzirom na te istorijske koincidencije biva blizak, biva identifikujući na neki način…”
Po Aristotelu, umjetnost se na specifičan način bavi pojedinačnim, koje se probija do opšteg, kroz određeni postupak transformacije. Individua i individualno, postaje ujedno i simbol opšteg. Bitna stvar u svakoj predstavi je sklop događaja kao i karakteri (lica). “Princeza Ksenija od Crne Gore” je suočavanje publike sa strahom, nepravdom, nasiljem i bolom karaktera na sceni, put kroz sjene prošlosti do katarze u najčistijem obliku. Rijetke su predstave koje uspijevaju da “prebace rampu”, nevidljivu liniju koja razdvaja glumačku igru od publike.
Katarzično djejstvo bilo je jako prisutno prilikom svakog izvođenja predstave, publika je precizno osjećala i proživljavala sa glumcima ovaj svojevrsni ritual pročišćenja. Tekst, rediteljski postupak (estetika i poetika), gluma, scenografija, muzika – sve je bilo postavljeno u kompaktnu cjelinu i disalo je jednim dahom. Pozorište, Kraljevsko pozorište “Zetski dom” na Cetinju i “Princeza Ksenija od Crne Gore”, kako je gordo zvučalo tih dana.

Prilikom ulaska na scenu Miše Janketića (kralj Nikola), publika u sali je ustajala, ovo svakako nije bio akt pozorišne naivnosti, već svojevrsna demonstracija podrške i bunta, aktivne emocionalne razmjene, potvrda rušenja nevidljive barijere između glumca i publike. Poruka koja govori: odlično se razumijemo, isto osjećamo, iste nas stvari bole, istim stvarima težimo…
U jednom od intervjua, direktor projekta prof. Branislav Źaga Mićunović je izjavio: “Uvjerljivost koju je ostvario glumački ansambl sa tako značajnim imenima i značajnim kreacijama bitno doprinosi da se predstava doživljava neposredno i da vas čvrsto veže. Suze koje izaziva reakcija su, vjerujem, suze koje nikada nijesu pokazane, koje su dugo, dugo skrivane”.
Publika je pratila predstavu u nestvarnoj tišini- sleđena. Toliko “gusta”, skoro da se mogla opipati, prekidana je uzdasima i jecajima, koji su je dodatno pojačavali. Pozorište je postajalo utočište, pokret otpora, mjesto ohrabrenja, mjesto promišljanja (ovo bez imalo patetike), “glad za pobunom protiv stvarnosti”, a Cetinje i Kraljevsko pozorište “Zetski dom”, mjesto svojevrsnog hodočašća.
Zašao sam u ličan ton, neke priče moguće je jedino tako ispričati. Teško je naći taj “čuveni” omjer subjektivnog i objektivnog. Jer… bio sam dio grupe mladih ljudi, kako je kazala prof. Radmila Vojvodić – koja je od početka bila uz ekipu predstave, onako, da im se “nađemo pri ruci” u tim smutnim vremenima. Bili smo u foajeima i holovima “Zetskog doma” tokom proba, ispred samog pozorišta, ulici, kafani… Nakon proba čitali tekst, kako bi glumci “uhvatili” cetinjski akcent i dijalekat. Isti oni koji su nakon premijere ispred pozorišta, dugo, dugo otćutali tek odgledanu premijeru. A u srcu i duši – oluja: velika tuga, bijes, sreća, nada, sve smiješano, a tako jasno i čisto!
“Princeza Ksenija od Crne Gore” je gostovala na Sterijinom pozorju u Novom sadu pred prepunom salom, i osvojila dvije nagrade. Kvalitet se nije mogao osporiti. Izvedena je i u Beogradu u Jugoslovenskom dramskom pozorištu, i pored prijetnji da će biti prekinuta. A trebalo je otići tamo… tada.
U beogradskom časopisu “Vreme” napisano je sljedeće: “U Crnoj Gori, u kojoj se već godinama ne može govoriti o bilo kakvom pozorišnom životu, dogodila se predstava “Princeza Ksenija od Crne Gore”, kažemo dogodila se, jer je i sam njen nastanak bio neobičan, a tromesečni život na sceni i reakcija koju izaziva u uvek punoj sali izdigla je predstavu iznad pozorišta i običnog teatarskog čina.”
Na mnogo direktnih i indirektnih načina predstava je uticala na crnogorsku kulturu, ako hoćete, društvo uopšte, i svakako zaslužuje dublju i ozbiljniju analizu po svim slojevima. Na svoj način bila je anticipacija i za ono što će se desiti 21. maja 2006. godine, dosanjani san!
Nesporna činjenica je: godinu dana nakon premijere Kraljevsko pozorište “Zetski dom”, i formalno pravno obnovljeno.
Princeza Ksenija je za života bila veliki poklonik umjetnosti, podržavala je “Zetski dom” uvijek i bez razmišljanja.
Kraljevsko pozorište “Zetski dom” je na kraju 20. vijeka uz pomoć “Princeze Ksenije od Crne Gore” ponovo zablistalo u punom sjaju. Kroz sjene prošlosti do ponovnog obnavljanja.

Rajko Radulović,
dramaturg Kraljevskog pozorišta „Zetski dom“